ÖZET

Eğitim öğretim sistemimizde
tamamlayıcı öğretim materyalleri arasında ders kitapları önemli bir yere
sahiptir. Bu önem hem öğretmenlerimize yardımcı olmasından hem de öğrenmeye
kaynak oluşturmasından ileri gelmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı’nca onaylanarak
okullarımızda okutulmakta olan ders kitaplarıyla ilgili olarak zaman zaman
çeşitli eleştirilere de tanık olmaktayız. Bu bildiriyle, bakanlığın onayladığı
ders kitapları arasından seçilen üç örnekte görselliği sağlayan unsurlar, görsel
düzenin oluşmasına etki eden faktörler, görsel ögeler (tablolar, şemalar,
resimler) ve yazı ögeleri (yazı tipi, yazı boyutu) gibi unsurlar
karşılaştırılarak ders kitaplarının görsel açıdan nasıl daha iyi olabileceği ile
ilgili bazı öneriler ortaya konulacaktır.

Anahtar kelimeler:
Türk Dili ve Edebiyatı Ders Kitapları, Görsel Açıdan Ders Kitapları, Görsellik
ve Görselliği Sağlayan Unsurlar.

 Ülkemizdeki eğitim hizmetlerinin gerçekleştirilmesinde öğretmen,
derslik ve ders kitapları şüphesiz birbirlerini tamamlayan unsurlardır. 
Öğrenmenin temel ilkelerinden birisi kitapların eğitici gücüdür. Bu kapsamda
öğrenci, ders kitaplarından bütün yönleriyle yararlanabildiği ölçüde bilgiye
ulaşabilecektir. Bunun için de bir ders kitabı kurgulanırken, olmazsa olmazlar
arasında sayabileceğimiz bilimsel içerik ve dilbilgisi sorunları giderilmiş 
olsa bile, aynı derecede önemli görülmesi gereken eğitsel tasarım ve görsel
düzeni açısından da alan uzmanları tarafından titizlikle ele alınması
gerekmektedir.

Çağımızda öğrenme ihtiyacının giderilmesi amacıyla  gazete,
dergi, radyo, televizyon ve internet gibi araçların farklı öğretici unsurlar
olarak,  bilinçli ya da bilinçsiz öğrenme ortamları oluşturduğu bir dönemde,  bu
zenginliğin ve çeşitliliğin formal eğitime de yansıtılmaya çalışıldığı
gözlenmektedir. Görmeye dayalı unsurların ve uyarıcıların yaygınlaşmaya
başlamasıyla birlikte eğitimde de giderek artan bir verimlilikten söz
edilebilir. Bu durumda ders kitaplarının bu görsel uyarıcılara ve çağdaş
anlayışa uygun olarak hazırlanmasının önemi daha da ön plana çıkmaktadır.
(Kılıç-Seven 2002: 123)

İlk ve orta öğretim kurumlarımızda okutulmakta olan ders
kitapları, Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nın onayı
alındıktan sonra, bakanlığın yayın organı olan Tebliğler Dergisi’nde
yayınlanarak kullanılabilir duruma gelmektedir. Ancak genel kanı, hazırlanan
ders kitaplarının büyük bir kısmının biçim, tasarım ve içerik açısından tekrar
gözden geçirilmesine gereksinim bulunduğu yönündedir. (Çalık 2001: 1)

Bakanlık, Ders Kitapları Yönetmeliği ile hazırlanacak kitapların
nasıl ve ne şekilde olması gerektiğini  bir takım kurallara bağlamıştır. Bu
yönetmeliğin kapsamına baktığımızda ders kitaplarının görsel açıdan
zenginleştirilmesine yönelik bazı uygulamalara da yer verildiğini görüyoruz.
Dersin ve konuların özelliklerine göre yazı, fotoğraf, resim, karikatür, tablo,
grafik, şema, plan, harita gibi öğretime yardımcı unsurların kitaplarda yer
alması istenirken bu ögelerin,  metinlerin kolay kavranmasını sağlayacak
biçimde, uygun yerlere konularak gerekli açıklamaların yapılması, baskılarının
açık, net, estetik ve anlaşılır olması ve mümkün olduğunca kaliteli kağıda
basılması gerektiği yönetmelik kapsamında dikkat edilmesi gereken hususlar
olarak belirtilmiştir. (Tebliğler Dergisi, 1995)

Bildirimizde, liselerimizde okutulmakta olan Türk Dili ve
Edebiyatı  ders kitapları arasından seçtiğimiz üç örnek kitabın görsel
yaklaşımı, kitaplardan hareketle ele alınacaktır. Bu amaçla seçtiğimiz kitaplar
şunlardır:

 Seçilen Kitapların
Genel Görünümleri*:

Ebat: Kitabın boyut, çap ve ölçüsünü
ifade eden ebat, sınıf ve öğrenci düzeylerine göre farklılıklar gösterir.
Kitapların ebatları, onların etkili kullanımlarıyla da ilişkilidir. Seçilen
kitapların ebatları tabloda yer almaktadır.

Tablodan görüleceği gibi seçilen örneklerden ikisi normal A5
formatında (16x25 cm), birisi ise B5 formatında (19x27 cm) hazırlanmıştır.
Ortaöğretim ders kitaplarının ebatları ile ilgili genel uygulama A5 formatında
olduğu halde son yıllarda B5 formatına uygun büyük boy kitapların da
hazırlandığı görülmektedir. Kitaplarda görsel estetiğin daha etkili
vurgulanabilmesi açısından sürekli aynı ebatlardaki kitaplar yerine, farklı
ebatlardaki kitapların tercih edilmesinin yararlı olacağı kanaatindeyiz. Tabi bu
yöndeki tercihlerde de konu alanı ve öğrenci özellikleri belirleyici olmalıdır.

Cilt ve Kapak: Ders kitabının sağlam ve
düzgün ciltlenmesi kitabın çekiciliğini artırmakta ve sonraki yıllarda tekrar
kullanılmasını sağlamaktadır. Yapılan araştırmaların ve yaşanan deneyimlerin
sonucu olarak en iyi ciltlemenin, sayfaların kopmadan iki yana düzgün olarak
açılabilmesine  ve sayfalarda yer alan basılı ögelerin   belirli bir bakış
açısından aynı anda izlenebilmesine imkan veren ciltleme olduğu ifade
edilmektedir. (Kılıç- Seven 2002: 150) En dayanıklı ve kullanışlı ciltleme
tekniği, sırttan tutkal yapıştırılarak yapılan ciltleme tekniği olarak
bilinmekte ve seçilen örnek kitaplarda da bu tekniğin kullanıldığı
görülmektedir.

Ders kitaplarının kapağı albenisi açısından oldukça önemlidir.
Çünkü kapak tasarımı, kitabın öğrencide uyandırdığı ilk izlenimleri oluşturur ve
öğrenci psikolojisini etkiler. Bu açıdan tasarımcılar kitapların albenisini
sağlamak ve çekiciliğine değişik çeşniler katmak üzere çaba harcarlar.
Seçtiğimiz kitapların kapak tasarımlarına görsel açıdan baktığımızda şöyle bir
karşılaştırma yapmak mümkündür:

Milli Eğitim yayını ders kitabının kapağı içerikle ilgili
mesajlar vermektedir. Ancak bununla birlikte, renklerin solgun  ve sönük oluşu
ve metnin de estetik açıdan yetersiz oluşu kapağın albenisi gölgelemektedir

Şimşek yayınlarının ders kitabı kapağının metinler, çizimler ve
kullanılan renk tonları ile öğrenciyi teşvik edici nitelikte dizayn edildiği
söylenebilir

İnkılap yayınlarında ise kapak, olması gereken salt metinlerden
oluşmakta, görsel açıdan herhangi bir unsura yer verilmemektedir. Metin fontları
ve zemin renkleriyle dikkat çekilmeye çalışılmıştır

Ders kitaplarının baskı kaliteleri de görsellik açıdan önemli
olmaktadır. Seçilen kitapların baskı kalitelerini karşılaştırdığımızda ortaya
çıkan tablo şöyledir:

Tabloya baktığımızda baskı kaliteleri ile ilgili kriterlere Milli
Eğitim Bakanlığı’na ait kitabın tamamen uyduğunu, Şimşek ve İnkılap yayınlarına
ait ders kitaplarının kısmî olarak uyum sağladığı görülmektedir.

Kitaplar müfredat programı çerçevesinde hazırlandığı için,
seçilen kitapların hepsinin beşer bölümden oluştuğu görülmektedir. Bölümlerin
konu başlıkları ve alt başlıklarının benzer olmasına karşılık, sunum ve
tasarımlarında farklılıklar vardır. Örneğin, Edebiyat-İnsan ve Toplum başlığı
altında toplanan I.Bölüm ile ilgili bilgilere baktığımızda seçilen kitaplardaki
üslup ve sunum farkı da belirgin olarak gözlenmektedir.

MEB kitabının  büyük boy olmasına karşın bölüm, konu ve alt
başlıklarla ilgili bilgiler tasarım açısından sayfanın ortasına, görsel
ögelerden uzak biçimde salt metin olarak yerleştirilmiştir. Sayfayı
çevirdiğimizde kitabın ebatlarının büyük olmasına karşılık konunun teorik olarak
sunumuyla karşılaşıyoruz. Kitabın bölüm ve edebiyat bilgilerinin verildiği
sayfaların görsel olarak fazla desteklenmediği kanaatindeyiz. (MEB 2000: 13-14)

Şimşek yayınlarına ait ders kitabında bölüm, konu ve alt
başlıklarla ilgili bilgilerin estetik kaygı da gözetilerek verilmeye çalışıldığı
görülüyor. Ancak kitabın genelinde olduğu gibi bu bölümde de renklerin seçiminde
çok titiz davranılmamıştır. Özellikle grafik ve şekillerdeki zemin rengi ile
metin renginin yeterince ayrıştırılmamış olması kitabın görsel açıdan önemini
gölgede bırakmaktadır. (ŞİMŞEK 2002: 11-12-13)

İnkılap yayınlarının ders kitabında ise bu bölümün ve konu
anlatımlarının yalnızca metin olarak verilmiş olduğunu görüyoruz. Kitapta görsel
açıdan resim ve resimleme tekniği hiç kullanılmamış olmakla beraber, teorik
bilgilerin verildiği bölümler çerçeve içine alınarak görsel açıdan vurgulanmaya
çalışılmıştır. (İNKILAP 2002: 9-10-11)

Kitaplardaki görselliğin muhteva ile ilişkisini gösteren 
bölümlere bir örnek de Türk Edebiyatı’nın tarihsel gelişim sürecinin verildiği
kısımları gösterebiliriz. İncelememize konu olan kitaplarda, konular, metin
olarak teorik bilgi bazında verilmiş, Milli Eğitim ve Şimşek yayınlarının
kitaplarında ise verilen teorik bilgi, yapılan şema ile de görsel olarak
desteklenmiştir.

Şema ile anlatımın desteklendiği kitaplardan, Şimşek yayınlarına
ait kitabın yukarıda da belirtildiği gibi metin ve zemin renklerinin seçiminde
titizlik gösterilmediği açıkça gözlenmektedir. Kitabın tablo olarak verilen
kısımları görsel açıdan iyi bir görünüm sağlamadığı gibi öğrenci açısından da
sıkıcı olmakta ve ilgi çekmekten uzak kalmaktadır. Bu kısımdaki görsel
unsurların kullanımlarıyla ilgili olarak Milli Eğitim yayını olan kitabın bariz
olarak dikkat çektiğini söylemek mümkündür. (MEB 2002: 21; ŞİMŞEK 2002: 29)

                Seçilen kitaplarda görselliğin sağlanması amacıyla kullanılan
resim, fotoğraf, tablo ve çerçevelerin ilgili konularla bir bütünlük
oluşturduğunu görüyoruz.

 İnkılap yayınlarının ders kitabında resim, fotoğraf, karikatür,
şema ve tablo gibi görsel öğelere hiç yer verilmezken, yazı sitilleri ve kitabın
genelinde kullanılan tek renk görsel açıdan belirleyici olmuştur. Ancak bununla
birlikte edebiyat tarihi ile ilgili teorik bilgilerin çerçeve içine alınarak
vurgulanması yönteminin tercih edildiğini de görmekteyiz. (İNKILAP 2002: 18)

Şimşek yayınlarına ait ders kitabının yukarıda değinilen türden
tablolarında görülen zemin ve metin renklerinin seçiminde görülen karmaşa,
kitapta kullanılan resim ve fotoğraflarda giderilmeye çalışılmıştır. (ŞİMŞEK
2002: 41-46-59)

Kitapta çok fazla resim ve fotoğraf kullanılmamış olmasına
karşılık, kullanıldığı kısımlarda  görsel unsurların konu içerikleriyle
bağlantılı olduğunu söyleyebiliriz. Bu kitapta da edebiyat tarihi ile ilgili
kısımların çerçeve içine alınarak görsel açıdan vurgulandığını görülmektedir.

Milli Eğitim yayını olan ders kitabının ise görsel öğelerden
resim ve fotoğraf kullanımı konusunda çok daha başarılı olduğu söylenebilir.
Kitabın resimleme işlemleri ile ilgilenen ekibin bu konuda oldukça seçici ve
titiz davrandığını söyleyebiliriz.

Çizim ve fotoğrafların ilgili konuların ve seçilen parçaların
muhtevalarıyla yakın ilişki içinde oldukları da gözden kaçmamaktadır. (MEB 2002:
32-56-129) Bu ders kitabında resimleme tekniğine diğerlerine oranla daha fazla
yer verildiği ve kitabın tüm sayfalarının çerçevelenmiş olduğunu görüyoruz.

Seçilen kitapların resim, fotoğraf, tablo ve çerçeve gibi görsel
öğelere ağırlık verişleri açısından baktığımızda şu şekilde bir dağılımla
karşılaşıyoruz:*

Tabloda yer alan rakamlar da bizlere Milli Eğitim Bakanlığı yayını ders
kitabının görsel açıdan daha doyurucu olduğunu ortaya koymaktadır.

                Renk Kullanımı:

                Ders kitaplarının amacına ulaşmasında ve öğrenci tarafından
beğenilmesinde etkili olan unsurlardan birisi de kitapta kullanılan renklerdir.
Baskıların açık, net, renkli, estetik seviyeye uygun, konu ile bağlantılı ve
anlaşılır olması gerekir. Yapılan araştırmalarda öğrencilerin kırmızı olarak
gördüklerini daha uzun süre hatırladıkları ortaya çıkmıştır. Ayrıca uzmanlar,
insanların sarı renge bakma eğiliminde olduklarını ifade etmektedirler. (Çalık
2001: 10). Bu nedenle kitaplarda önemli görülen kısımların sarı renk
kullanılarak ön plana çıkarılmasında hem görsel açıdan hem de öğrenme süreci
açısından fayda bulunmaktadır.Ders kitaplarında doğru renklerin seçilmesi ile
öğrenci dikkatinin ve arzulanan öğrenme düzeyinin sağlanması arasında bağlantı
olduğuna göre seçtiğimiz kitapların renk kullanımı konusundaki tutumlarına
bakmakta yarar vardır.

İnkılap yayınlarına ait ders kitabı zorunlu kısımlar dışında
siyah-beyaz bir baskıya sahiptir.

Şimşek yayınlarına ait ders kitabında ise renklerin seçimine  ve
renk ayrımlarına hiç özen gösterilmediği görülmektedir. Kitapta bölüm bilgisini
gösteren kısımlardaki renk uyumsuzluğu, zemin ve metin renklerinin seçimi ve
kullanımı konusundaki sıradan yaklaşım kitabın görsel yapısını ciddi biçimde
zedelemektedir.  Ayrıca kitabın genelinde renklendirilen yazıların bold
ve gölgeli oluşları da belirgin ve ayırıcı renkler seçilmediğinden dolayı renk
açısından söylenebilecek görsel kusurlardır. (ŞİMŞEK 2002: 40-41)

Milli Eğitim yayını ders kitabında ise renk kullanımı konusunda
daha seçici davranıldığı gözlenmektedir. Renklendirilen kısımlarda zemin ve
metin renklerinin genel olarak uyum içinde olduğu görülmektedir. Resim ve
fotoğraflar dışında kullanılan renklere baktığımızda  zemin renkleri olarak 
mavi, pembe, yeşil renklerin açık tonlarının, metin rengi olarak da siyah rengin
tercih edildiğini görmekteyiz. (MEB 2002: 3049-70)

Ancak bazı sayfalarda açık renk tonlarının tercih edilmesinin
sonucu olarak baskı aşamasında bu renklerin sayfalara düzgün yansımadığı ya da
hiç çıkmadığı durumlarla da karşılaşılmaktadır. Bu gibi durumlar kitabın görsel
estetiğini zedelemektedir. (MEB 2002: 81-95-111)

Yazı Öğeleri:

Yazının tipi, boyutu ve büyük harfler yazının görünümünü
oluşturan ve kitaba görsel düzen içinde estetik yaklaşım getiren başlıca
unsurlardır. Yazı tipi seçilirken metnin ve okuyucuların amacı gözetilmelidir.
Yazıların puntoları sınıf düzeylerine göre MEB Talim ve Terbiye Kurulu
tarafından belirlenmiştir. Bu belirlemeye göre ortaöğretim ders kitaplarındaki
yazıların 10 punto olması öngörülmektedir. (Tebliğler Dergisi, 1995). Ayrıca
büyük harflerin kullanımına da dilbilgisi kuralları gözetilerek özen
gösterilmelidir. Kitaplarda öğrencilerin dikkatini çekmek için  bazı kelime ya
da cümleler yazı boyutu değiştirilerek, renklendirilerek, kalın
yazılarak, italik yazılarak ve yazı
kutu içine
alınarak vurgulanabilir. Bunlar da yazının görsel estetiğine katkı sağlayan
unsurlardır.

Seçilen kitapları bu gözle incelediğimizde İnkılap yayınları ders
kitabında yazı estetiğinin özenle vurgulandığına tanık oluyoruz. Örnek
sayfalarımızda da görüldüğü gibi,  kitapta genel bir yazı şablonu
oluşturulmuştur. Buna göre; Hazırlık Çalışmaları ve Araştırmalar başlıkları
altındaki bilgiler 10 punto ile italik olarak yazılmış, vurgulanmak istenen
kavram, deyim ve isimler ile cümleler ise kalın yazılarak belirtilmiştir.
Alıntısı yapılan metinlerin tamamı 10 punto ile kalın biçimde yazılmış; konu ve
bölüm başlıklarının ise büyük harfle yazılmasına özen gösterilmiştir. Kitapta
fotoğraf, resim ve tablo gibi unsurlara da yer verilmediğinden görsel estetik
büyük ölçüde yazı estetiği ile sağlanmaya çalışılmış ve bunda da başarı
sağlanmıştır. (İNKILAP 2002: 40)

Yazı öğeleri açısından seçtiğimiz kitapları mukayese ettiğimizde
ortaya çıkan sonuç tabloda yer almaktadır: 

	MEB	ŞİMŞEK	İNKILAP
Başlıklar	12p ,bold, siyah, büyük harf	12p, bold, renkli, büyük harf	Bu yazıyı 14861 farklı kişi okudu. Bu Yazıyı Arkadaşına Tavsiye Et Bu Yazara Mesaj Gönder	İlyas Yazar (Araştırma Görevlisi) YAZARIN DİĞER YAZILARI TASAVVUF ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Osmanlı'nın Kültür Şehirlerinden Kastamonu'da Yetişmiş Bir Şâir: ÖMER FUÂDÎ Ömer Fuâdî'nin Bülbüliyyesi Üzerine Bir İnceleme VURDUMDUYMAZLIK HÂŞİM’İN SANATI VE MERDİVEN ŞİİRİ ÜZERİNE BİR TAHLİL DENEMESİ KASTAMONULU DÎVAN EDEBİYATI ŞÂİRLERİ KASTAMONU ARAÇ YÖRESİ MANİLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME ŞA'BÂN-I VELÎ'DEN ÖMER FUÂDÎ'YE ŞA'BÂNÎLIK GELENEĞİ BÂTINÎLİK ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME OSMANLI'DA KADIN ŞAİRLER BİLGECE •TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI DERS KİTAPLARINA GÖRSEL AÇIDAN BİR YAKLAŞIM